‘स्पेडेक्स’ मोहिमेचा ७ जानेवारीला महत्वाचा टप्पा
– मयुरेश प्रभुणे
——–
स्पेस डॉकिंग एक्सप्रिमेंट (स्पेडेक्स) या अवकाशात दोन उपग्रहांना जोडणाऱ्या भारतीय मोहिमेचे ३० डिसेंबरला यशस्वी प्रक्षेपण झाले. भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेतर्फे (इस्रो) चांद्रयान ४ आणि भारतीय अवकाश स्थानकाची पूर्वतयारी म्हणून येत्या सात जानेवारीला स्पेडेक्स हा प्रयोग केला जाणार आहे. हा प्रयोग यशस्वी झाल्यास, अवकाशात दोन भागांची जोडणी करण्याची (डॉकिंग) क्षमता असलेला भारत जगातील चौथा देश ठरेल.
स्पेस डोकिंगचे महत्व काय?
अवकाश मोहिमांचे उद्दिष्ट जसे आव्हानात्मक होत जाते, तशी अवकाशयानांची रचनाही क्लिष्ट होत जाते. पृथ्वीचे किंवा एखाद्या ग्रहाचे निरीक्षण करायचे असल्यास एखाद्या यानावर वैज्ञानिक उपकरणे बसवून त्या यानाला ग्रहाच्या कक्षेत प्रस्थापित करून अपेक्षित नोंदी घेता येऊ शकतात. मात्र, एखाद्या ग्रहाच्या पृष्ठभागावर यान उतरवून, तिथून काही नमुने पृथ्वीवर आणायचे असल्यास एका यानातून ते उद्दिष्ट साध्य करणे अवघड असते. अशा मोहिमा अनेक यानांच्या समन्वयातून यशस्वी केल्या जातात. अनेक भागांच्या अशा मोहिमांमध्ये स्पेस डॉकिंग तंत्रज्ञान म्हणजेच अवकाशात दोन उपग्रह किंवा दोन भागांना जोडणारे तंत्रज्ञान महत्वाचे असते. भारतातर्फे २०१६ पासून स्पेस डॉकिंग तंत्रज्ञानाच्या विकासाचे काम सुरू झाले. स्पेडेक्स मोहिमेतून या तंत्रज्ञानाची पहिली चाचणी घेण्यात येत आहे.
स्पेडेक्स मोहीम कशी पार पडेल?
स्पेडेक्स मोहिमेत प्रत्येकी २२० किलो वजनाचे ए आणि बी हे दोन उपग्रह आहेत. या उपग्रहांचे ३० डिसेंबरला ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपकाच्या साह्याने (पीएसएलव्ही सी६०) यशस्वी प्रक्षेपण झाले. पीएसएलव्हीने ए आणि बी या उपग्रहांना तीन सेकंदांच्या अंतराने जमिनीपासून ४७६ किलोमीटर उंचीवरील वर्तुळाकार कक्षेत सोडले. दोन्ही उपग्रहांमधील अंतर सध्या वाढत असून, दोन्ही उपग्रहांमधील अंतर २० किलोमीटर झाल्यानंतर सात जानेवारीला दोन्ही उपग्रहांना जोडण्याचा प्रयोग करण्यात येईल. बी या लक्ष्य उपग्रहाच्या दिशेने ए हा उपग्रह पाठलाग सुरू करेल. पाच किलोमीटर, दीड किलोमीटर, ५०० मीटर, २२५ मीटर, १५ मीटर, तीन मीटर असे टप्प्या- टप्प्याने दोन्ही उपग्रहांमधील अंतर कमी होत जाईल. उपग्रह जोडणीची प्रक्रिया अत्यंत अलगदपणे व्हावी यासाठी अखेरच्या तीन मीटर अंतरामध्ये ए उपग्रहाचा वेग १० मिलीमीटर प्रतिसेकंद इतका ठेवण्यात येईल.
उपग्रहांचे डॉकिंग अचूकतेने घडावे यासाठी लेझरचा समावेश असलेले पाच वेगवेगळे सेन्सर वापरण्यात येणार असून, उपग्रहांच्या कक्षेतील स्थान निश्चितीसाठी जीएनएसएस उपग्रहांची मदत घेतली जाईल. उपग्रहांचे डॉकिंग पूर्ण झाल्यानंतर एका उपग्रहाकडून दुसऱ्या उपग्रहाकडे वीज प्रवाह सक्रिय करण्याचाही प्रयोग करण्यात येईल. दोन्ही उपग्रहांना काही काळाने विलगही करण्यात (अनडॉकिंग) येईल. ए उपग्रहावर हाय रिझोल्युशन कॅमेरा; तर बी उपग्रहावर मिनिएचर मल्टी स्पेक्ट्रल पेलोड आणि रेडिएशन मॉनिटर पेलोड ही तीन वैज्ञानिक उपकरणे बसवण्यात आली आहेत. पुढील दोन वर्षे ही उपकरणे ४५० किलोमीटर उंचीवरून शास्त्रीय नोंदी घेण्याचे काम करतील.
भारताच्या आगामी मोहिमांच्या दृष्टीने स्पेडेक्सचे महत्व काय?
दोन उपग्रहांना अवकाशात जोडणे आणि विलग करण्याचे तंत्रज्ञान भारताच्या आगामी मोहिमांसाठी अत्यंत महत्वाचे आहे. चांद्रयान ४ मोहिमेतून चंद्रावरील दगड, मातीचे नमुने पृथ्वीवर आणण्यात येणार आहेत. त्यासाठी वेगवेगळ्या यानांना अवकाशात जोडून पुन्हा विलग करण्याची प्रक्रिया साधावी लागणार आहे. २०२८ ते २०३५ या कालावधीमध्ये भारतीय अंतरिक्ष स्टेशनची निर्मितीही टप्प्या टप्प्याने डॉकिंगद्वारे केली जाणार असून, भारतीय यानांनी अवकाश स्थानकाला भेट देण्यासाठीही ही प्रक्रिया अत्यावश्यक असेल. २०४० मध्ये चांद्रभूमीवर भारतीय नागरिक पाठवतानाही स्पेस डॉकिंगचा वापर केला जाईल. अमेरिका, रशिया आणि चीन या देशांना डॉकिंगचे तंत्र अवगत असून, स्पेडेक्स मोहीम यशस्वी झाल्यास भारत डॉकिंग तंत्रज्ञानाने सज्ज असलेला चौथा देश ठरेल.
—————-
